Człowiek w procesie ewolucji posiadł zdolność porozumiewania się za pomocą  mowy artykułowanej. Mowa jest nadawana i odbierana. Za odbiór i nadawanie odpowiedzialne są struktury – mózg, układ oddechowy, fonacyjny, artykulacyjny oraz narząd słuchu.

Mowa nie jest umiejętnością wrodzoną. Człowieknabywa tej umiejętności w ciągu całego swojego życia   w kontaktach z ludźmi. Prawidłowy rozwój mowy dziecka jest podstawą w kształtowaniu i rozwoju jego osobowości. Dzięki rozumieniu poznaje otaczający je świat, a dzięki umiejętności mówienia potrafi wyrazić swoje spostrzeżenia, pragnienia, uczucia oraz przeżycia. Kształtowanie się mowy dziecka ma ścisły związek zjego rozwojem społeczno -emocjonalnym. Częste kontakty werbalne z otoczeniem bogacą słownictwo, uczą prawidłowych zasad gramatycznych, właściwego posługiwania się melodią, akcentem i rytmem wypowiedzi. Dziecko zanim opanuje mowę, posługujesię takimi środkami komunikacji jak krzyk, gestykulacja, mimika twarzy.  Jednak przed samym procesem mówienia, dziecko najpierw uczy się rozumieć mowę. Ważną rolę odgrywają osoby z najbliższego otoczenia. Dzieckojuż w łonie matki rozumie jej mowę, czułe gesty, dotyk.

Oddychanie, karmienie, połykanie jako wstęp do  poprawnej  artykulacji

Jedzenie jest czynnością, w której biorąudział wargi, język, podniebienie, żuchwa. Ruchomośći sprawnośćtych narządówdobrze wykształcona podczas jedzenia, jest niezbędnaprzy mowie artykułowanej. Poprawny sposób jedzenie wzmacnia mięśnie twarzy i jamy ustnej.Te same narządy, które biorąudział w jedzeniu, służą do wymawiania poszczególnych głosek.Spożywanie pokarmów rozpoczyna się od ssania. Najkorzystniejszym sposobem karmienia niemowląt jest karmienie naturalne. Ssanie piersi naturalnie usprawnia mięśnie warg, policzków, języka.Jeżeli karmienie piersią nie jest możliwe, należy wybrać smoczek zkrótką, nieco spłaszczoną częścią, w której sąliczne, małe otworki (imitującąbrodawkę).Nie należy podawaćpustych smoczków miedzy karmieniami.Zbyt długie ssanie  smoczka i karmienie butelką powoduje nieprawidłowości w budowie narządówartykulacyjnych. Starszym dzieciom, posiadającym uzębienie, ważnejest aby podawać pokarmy wymagające gryzienia i żucia.Prawidłowej budowie zgryzu sprzyja jedzenie owoców ze skórką, żucie surowej marchewki, skórki chleba.

Etapy rozwoju mowy

Rozwój mowy, mimo że jest uwarunkowany genetycznie, możliwy jest jedynie  w kontaktach z innymi ludźmi, ze środowiskiem społecznym. Wg Leona Kaczmarka wyróżnia się cztery okresy rozwoju mowy: 

• Okres melodii – 0 – 1 roku życia. Dziecko ma od 0 do12 miesięcy;
• Okres wyrazu – 1 – 2 rok życia. Dziecko ma od 12 do 24 miesięcy;
• Okres zdania – 2 – 3 rok życia. Dziecko ma od 24 – 36 miesięcy;
• Okres swoistej mowy dziecięcej (swoistych form językowych) – 3 – 7 rok życia. Dziecko ma od 36 do 72 miesięcy

Okres melodii (0 – 1) – okres ten rozpoczyna się z chwilą urodzenia dziecka do ukończenia przez nie pierwszego roku życia. Początkiem kontaktu jest krzyk i płacz. To forma porozumiewania się ze światem. To również trening narządów oddechowych. Z czasem niemowlę wydaje dźwięki połączone z mową ciała. Uczy się ich od opiekunów. Między drugim a trzecim miesiącem życia pojawia się głużenie. Są to dźwięki podobne do samogłosek i spółgłosek. Choć nie są świadomie wymawiane, to ich artykułowanie ćwiczy narządy mowy: język, wargi, żuchwę i podniebienie miękkie. Około piątego - szóstego miesiąca życia rozpoczyna się gaworzenie. Teraz dziecko zaczyna świadomie powtarzać i naśladować dźwięki mowy. Przed ukończeniem pierwszego roku życia powinny pojawić się pierwsze słowa. Najczęściej są nimi: mama, tata, baba.

Okres wyrazu (1 – 2) – słowa wymawiane przed pierwszym rokiem życia nie są kojarzone z przedmiotem. Tata to każdy mężczyzna, a mama to niekoniecznie rodzicielka. W drugim etapie dzięki wielokrotnemu powtarzaniu połączonemu z odszukiwaniem osób czy przedmiotów dziecko już się nie myli. Potrafi też wymawiać samogłoski ustne i najłatwiejsze spółgłoski, wypowiada tylko pierwszą lub ostatnią jego sylabę. Trudniejsze dźwięki zastępuje tymi, które potrafi wypowiedzieć, stąd jego wypowiedzi brzmią zabawnie. Około półtoraroczne dziecko wypowiada do 50 wyrazów. Po skończeniu dwóch lat jego słownik zawiera około 400 słów. Pojedyncze wyrazy wzbogacone gestami zastępują całe zdania. Pojawiają się pierwsze wyrazy: mama, tata, baba itp. Dziecko wymawia samogłoski a, o, u, i,y, e oraz spółgłoski p, b, m, t, d, n, ś, czasem ć. Pozostałe spółgłoski zastępuje innymi, o zbliżonym miejscu artykulacji. Upraszcza grupy spółgłoskowe. Charakterystyczne jest wymawianie tylko pierwszej sylaby lub końcówki wyrazu.

Okres zdania (2 – 3)Pojawiają się proste zdania, dziecko wymawia wszystkie samogłoski, również ę, ą. Czasami może zamieniać samogłoski w mowie. Obok spółgłosek p, b, m pojawiają się zmiękczenia pi,bi,mi oraz w, f, wi, fi, ś, ź, ć, dź, ń, li, k, g, ch, ki, gi, chi, j, ł. Pod koniec tego okresu mogą się też pojawić głoski s, z, c, dz, a nawet sz, ż, cz, dż. Wymienione głoski nie zawsze są pełnowartościowe, a czasem bywają zastępowane innymi, łatwiejszymi. Mowę dziecka trzyletniego cechuje zmiękczanie głosek – s, z, c, dz, sz, ż, cz, dż są często wymawiane jak ś, ź,ć, dź. Głoska r może być pomijana lub zastępowana przez inną,na przykład j lub ł. Zamiast głoski f występuje ch i odwrotnie. Grupy spółgłoskowe są uproszczone tak w nagłosie, jak i w śródgłosie, brak wyraźnych końcówek w wyrazach. Dziecko wie, jak dana głoska powinna brzmieć, ale nie umie jej jeszcze wypowiedzieć. W tym wieku może występować swoista mowa dziecięca: przestawki głoskowe, opuszczanie sylaby początkowej lub końcowej, zniekształcenie oraz tworzenie wyrazów ze skrzyżowania dwóch słów, nieprawidłowa odmiana.

Okres swoistej mowy dziecięcej (3 – 7)Jest to okres który trwa najdłużej. Rozpoczyna się po ukończeniu trzech lat i trwa do momentu tzw. startu edukacyjnego. Wtedy mowa powinna być zrozumiałą nie tylko dla najbliższych ale i przypadkowych rozmówców. Dziecko zaczyna prowadzić rozmowy pełnymi zdaniami. Stosuje bogate słownictwo. Początkowo zdarza się przestawianie sylaby lub głosek. Mogą pojawiać się słowa podobne do prawidłowych, bo łatwiej je wymówić, np. bebek zamiast chlebek. Często zdarzają się połączenia dwóch wyrazów w jeden, np. pomasłować, czyli posmarować masłem. Między czwartym a piątym rokiem zaczyna się etap pytań. Pod koniec okresu dziecko powinno posługiwać się wszystkimi głoskami. Zdarza się, że tuż po ukończeniu trzeciego roku życia zaczyna używać najtrudniejszych głosek. Z biegiem czasu porządkuje i prawidłowo stosuje wszystkie dźwięki mowy adekwatnie do ich występowania.

Kolejnym etapom rozwoju mowy towarzyszą pojawiające się w tym czasie głoski. Dokładny moment pojawiania się kolejnych samogłosek i spółgłosek jest trudny do jednoznacznego określenia, co wynika z odchyleń rozwojowych u dzieci. U jednych dana głoska pojawia się wcześniej niż u innych i odwrotnie. Jeśli różnice nie przekraczają pół roku, mówimy o normie rozwojowej.

Proste zestawienie pojawiających się głosek:

4 rok życia

Utrwalają się takie głoski jak s, z, c, dz. Dziecko nie powinno już wymawiać ich jako ś, ź, ć, dź. Pojawia się głoska r, choć jej opóźnienie nie musi być jeszcze niepokojące. Opanowanie tej głoski to wielki sukces dla dziecka. Często w związku z tym jej nadużywa i mówi, na przykład rarka zamiast lalka, mrekozamiast mleko. Głoski sz, ż, cz, dż mogą być zamieniane na s, z, c,dz lub ś, ź, ć, dź. Mowa dziecka jest jeszcze niedoskonała. Wyrazy czasami są poskracane, głoski mogą być poprzestawiane, a grupy spółgłoskowe uproszczone.

5 rok życia

Mowa dziecka jest już zrozumiała. Utrwalane są głoski sz, ż, cz, dż. Dziecko potrafi je poprawnie powtórzyć, choć w mowie potocznej mogą być jeszcze wymawiane jako s, z, c, dz. Głoska r często pojawia się dopiero w tym okresie. Grupy spółgłoskowe mogą być nadal upraszczane.

Dziecko pięcioletnie powinno porozumiewać się z dorosłymi, choć jego mowa nie jest jeszcze w pełni ukształtowana.

6 rok życia

Mowa powinna być opanowana pod względem dźwiękowym. Nie wszystkie dzieci sześcioletnie mają opanowaną wymowę głosek sz, ż, cz, dż, r. Część z nich ma problemy z wymową grup spółgłoskowych w śródgłosie. Do klas pierwszych często przychodzą dzieci z dużymi brakami w wymawianiu głosek i budowaniu wypowiedzi. Okres przedszkolny i  wczesnoszkolny to czas intensywnej pracy w kierunku rozwijania sprawności językowych u dzieci. Zadanie to należy przede wszystkim do rodziców, a także nauczycieli.

Należy pamiętać, że każde dziecko rozwija się we własnym, swoistym tempie i niewielkie opóźnienia rozwoju mowy nie powinny być powodem do niepokoju. Stopień rozwoju mowy w danym momencie zależy od różnych czynników. Do najważniejszych należą psychofizyczny rozwój dziecka oraz wpływ środowiska. Opóźnienia w pojawianiu się poszczególnych stadiów rozwoju mowy nie powinny przekraczać 6 miesięcy, jeżeli któryś z etapów rozwoju mowy opóźnia się należy skonsultować  się z logopedą.

 

Bibliografia

Kaczmarek L., 1977, Nasze dziecko uczy się mowy, Lublin, Wydawnictwo Lubelskie

Demel G., 1982, Minimum logopedyczne nauczyciela przedszkola, Warszawa, Wydawnictwo Szkolne i Pedagogiczne

Minczakiewicz E., 1996, Mowa ~ Rozwój ~ Zaburzenie ~ Terapia, Kraków, Wydawnictwo Naukowe WSiP

Styczek I., 1981, Logopedia, Warszawa, Polskie Wydawnictwo Naukowe

Opracowała: J. Gawron